İsrail, Dimona’daki Nakab Nükleer Araştırma Merkezi’nde büyük bir genişleme ve modernizasyon çalışması yürütüyor. Uydu görüntülerine göre inşaat, yeni bir reaktör veya nükleer silah üretim tesisini işaret ediyor; ancak işgal varlığının sıkı gizlilik politikası nedeniyle projenin detayları belirsizliğini koruyor.
YDH- Çarşamba günü yayımlanan kapsamlı bir AP haberine göre, İsrail, Dimona yakınlarındaki Nakab Nükleer Araştırma Merkezi’ni genişletiyor ve modernize ediyor.
Haber, Merkezin nükleer programın kalbinde yeni ve büyük bir inşaat projesinin hız kazandığını ortaya koydu.
Uydu görüntüleri üzerinde inceleme yapan nükleer uzmanlar, projenin yeni bir reaktör veya nükleer silahların monte edileceği bir tesis olabileceğini belirtiyor.
Ancak İsrail’in programına dair sıkı gizlilik, kesin yargıya varmayı imkânsız kılıyor.
AP, “Dimona yakınlarındaki Şimon Peres Nakab Nükleer Araştırma Merkezi’ndeki çalışmalar, İsrail’in Orta Doğu’nun tek nükleer silahlı ülkesi olarak yaygın kabul gören statüsüyle ilgili soruları yeniden gündeme getirecek” ifadelerine yer verdi.
Haber, projenin uluslararası eleştirileri tetikleyebileceğine dikkat çekiyor; özellikle Haziran ayında İsrail ve ABD’nin İran’daki nükleer tesislere yönelik bombalama operasyonlarının ardından bu tür gelişmelerin hassasiyet yarattığı vurgulanıyor.
Uydu görüntülerini inceleyen yedi uzman, inşaatın Dimona reaktörüne yakınlığı nedeniyle İsrail’in nükleer silah programıyla bağlantılı olduğunu kabul etti.
Reaktörün herhangi bir sivil enerji üretim fonksiyonu bulunmuyor.
Ancak yapının yeni bir ağır su reaktörü mü yoksa başka bir nükleer tesis mi olduğu konusunda görüş birliği yok.
Üç uzmana göre, tesisin konumu, boyutu ve çok sayıda yer altı katı, plutonyum ve diğer nükleer silah üretimi için kritik maddeleri üretebilecek bir ağır su reaktörünü işaret ediyor.
Dört uzman ise bunun bir reaktör olabileceğini ama aynı zamanda nükleer silahların monte edileceği bir tesis de olabileceğini belirtiyor.
İnşaatın erken aşamada olması, kesin bir değerlendirmeyi zorlaştırıyor. James Martin Orta Doğu Çalışmaları Enstitüsü’nde silahsızlanma uzmanı Jeffrey Lewis, “Muhtemelen bir reaktör. Bu değerlendirme koşullara dayalı ama işte durumun doğası bu,” dedi.
Lewis, bu yargısını uydu görüntüleri ve Dimona’nın tarihi geçmişine dayandırarak “Başka bir şey olduğunu hayal etmek çok zor.” diyor.
Israel Hayom gazetesi işgal varlığının nükleer silahlara sahip olup olmadığını ne doğruladığını ne reddedettiğini kaydederken işgal yönetimi ve İsrail’in en yakın müttefiki Beyaz Saray, yorum taleplerine yanıt vermedi.
AP, ilk olarak 2021’de Dimona’daki kazı çalışmalarını duyurmuştu.
O dönemdeki uydu görüntüleri, orijinal ağır su reaktörü yakınında 150 metre uzunluğunda ve 60 metre genişliğinde bir çukur kazıldığını gösteriyordu.
5 Temmuz’da Planet Labs PBC tarafından çekilen görüntüler, inşaatın yoğunlaştığını; kalın beton istinat duvarları, birkaç yer altı katı ve alanda yükselen vinçleri ortaya koyuyor.
Uzmanlar, yapının genellikle ağır su reaktörlerinde bulunan muhafaza kubbesi veya standart diğer özelliklerden yoksun olduğunu belirtti.
Bu özellikler ileride eklenebilir veya tasarım kubbesiz bir reaktörü öngörüyor olabilir.
1960’lardan beri faaliyet gösteren mevcut Dimona reaktörü, jenerasyonundaki çoğu reaktörden çok daha uzun süre çalıştı.
Bu nedenle yakın zamanda ya değiştirilmesi ya da kapsamlı bir yenilenmeye tabi tutulması gerekecek.
Lewis, yeni yapının yüksekliğinin reaktör çekirdeğini barındırmaya uygun olduğunu söyledi:
“Konumu, boyutu ve çevresinde başka inşaatın olmaması, bunun büyük olasılıkla bir reaktör olduğunu gösteriyor.”
Massachusetts, Cambridge’deki Union of Concerned Scientists’ta nükleer uzman Edwin Lyman da, projenin kubbesiz kutu şeklinde bir reaktör olabileceğini kabul ediyor.
Ancak şeffaflık eksikliği nedeniyle kesin bilgiye ulaşmanın mümkün olmadığını da ekliyor:
“İsrail ne yaptığını uluslararası denetçilere göstermiyor veya doğrulatmıyor, bu da halkı spekülasyona zorluyor.”
Israel Hayom'a göre, Dimona’ya dair detaylar, İsrail’in en sıkı korunan sırları arasında yer alıyor.
1980’lerde bir muhbir tarafından sağlanan bilgi ve fotoğraflar, uzmanların İsrail’in onlarca nükleer başlık ürettiği sonucuna varmasını sağlamıştı.
Washington’daki Arms Control Association Yönetici Direktörü Daryl G. Kimball şöyle diyor:
“Eğer bu bir ağır su reaktörü ise, amaç işlenmiş yakıt üretme kapasitesini korumak ve ardından plutonyum elde etmek olabilir. Ya da mevcut stokları sürdürmek veya ek başlık üretmek için bir tesis inşa ediliyor olabilir.”
İsrail, Hindistan ve Pakistan gibi nükleer cephanesini üretmek için ağır su reaktörlerine dayanıyor.
Bu reaktörler bilimsel amaçlarla kullanılabilir, ancak aynı zamanda atom bombasını tetikleyen plutonyum üretir. Bir diğer yan ürün olan trityum, nükleer başlıkların verimini artırmak için kullanılabilir.
Öte yandan, İsrail’in gizlilik politikası nedeniyle işgal varlığının kaç başlığa sahip olduğu net değil.
2022’de Bulletin of the Atomic Scientists, İsrail’in stokunu yaklaşık 90 nükleer başlık olarak tahmin etti.
Lyman, trityumun yılda yaklaşık %5 oranında bozunduğunu, bu nedenle Dimona projesinin amacının yeni bir üretim reaktörü ile trityum üretmek olabileceğini belirtti.
Bu, plutonyum stokunu artırmayı zorunlu kılmıyor. İsrail’in Dimona tesisini 1950’lerin sonlarında inşa etmeye başladığı düşünülüyor; bu, 1948’deki işgal sonrası komşu Arap devletleriyle yaşadığı savaşları takiben gerçekleşti.
İsrail, nükleer silahlara sahip olduğu düşünülen dokuz ülkeden biri ve Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması’nı imzalamayan dört ülkeden biri.
Bu nedenle Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA), Dimona’yı denetleme yetkisine sahip değil; yalnızca Soreq’teki küçük araştırma reaktörü kapsanıyor.
İnşaatla ilgili sorulduğunda Viyana merkezli UAEA, İsrail’in “ülkedeki diğer nükleer tesisler hakkında bilgi verme yükümlülüğü bulunmadığını” yineledi.
